آیت‌الله علی اکبر رشاد، رییس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران در جلسه بیست و دوم «درس خارج فقه مهندسی ژنتیک و جنگ بیولوژیک» که به صورت مجازی برگزار شد، به تأثیر عرصه‌های جدید مهندسی ژنتیک بر ابواب فقه پرداخت.

وی در ادامه مباحث خود به بررسی وجوهی پرداخت که ممکن است برای عدم جواز به کارگیری قوانین و قواعد زیست فناورانه مورد تمسک قرار گیرد ولو به اجمال و بیان داشت: یکی از وجوهی که افراد در این باره به آن تمسک می‌کنند این است که تغییر خلقت جایز نیست.

آیت‌الله رشاد در تقریر دلیل فوق خاطرنشان کرد: استخدام فناوری‌ها و فنون زیست ورزانه و زیست شناسانه تغییر در خلق الهی است. ما به هر حال موجودات و عناصر زنده و مشتقات از آن را مورد تصرف و تغییر قرار می‌دهیم، خود زیست فناوری یعنی همین موضوع. تغییر در خلقت الهی نیز برابر با آیه ۱۱۹ سوره نساء از عوامل شیطانی است و پیروی از عوامل شیطانی ممنوع است، بنابراین کاربست فنون و فرآیند‌های زیست فناورانه در حوزه حیات و درباره انسان و حیوان منهی و حرام است.

وی ادامه داد: آیه می‌فرماید «وَلَأُضِلَّنَّهُمْ وَلَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذَانَ الْأَنْعَامِ وَلَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ ۚ وَمَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطَانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْرَانًا مُبِینًا؛ و آنها را گمراه می‌کنم! و به آرزوها سرگرم می‌سازم! و به آنان دستور می‌دهم که(اعمال خرافی انجام دهند، و) گوش چهارپایان را بشکافند، و آفرینشِ پاک خدایی را تغییر دهند!(و فطرت توحید را به شرک بیالایند!)» و هر کس، شیطان را به جای خدا ولّیِ خود برگزیند، زیانِ آشکاری کرده است.»

رییس شورای حوزه‌های علمیه استان تهران اذعان کرد: افراد براساس این آیه می‌گویند تغییر در خلقت الهی امر شیطان است و امر شیطان منهی و محرم است، بنابراین ما با کاربرد فنون و فناوری‌ها و فرآیندهای زیستی برای تعدیل و تصرف در کائنات از جمله انسان و حیوان تغییر ایجاد می‌کنیم که این منهی و محرم است.

وی در مقام پاسخ گویی به این موضوع تصریح کرد: نخستین وجه در پاسخ به این موضوع این است که اولاً مراد از تغییر در آیه تغییر تکوینی نیست. به استناد برخی روایاتی که ذیل آیه وارد شده تغییر فی خلق الله، یعنی تغییر در امر الله است. در نتیجه اینجا سخن از تغییر تشریعی است، نه تغییر در تکوینی. در حقیقت آیه برحسب روایات می‌فرماید کسانی که تغییر در خلق الهی(دین و امر الهی) می‌کنند، این کار تقبیح و منع شده است. بنابراین تغییر در خلقت مراد تغییر در شریعت است.

رییس پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی گفت: نکته دوم این‌که سلمنا در آیه فرض کنیم نهی از تغییر در خلقت شده است. به نظر می‌رسد این نهی ولو به لسان نهی است، اما به معنی نفی است. مگر می‌شود خلقت الهی را تغییر داد؟ مگر کسی قادر است خلقت الهی را تغییر دهد؟ آن چه در تصرفات و تعدیلات ژنتیکی رخ می‌دهد، تغییر در خلقت نیست حتی اگر فرض کنیم تغییر در خلقت میسر است. در حقیقت مسأله این است که کسی براساس فرآیندهای تعبیه شده و قوانین جعل شده و لحاظ شده در متن خلقت عمل می‌کند و فعالیت می‌کند. یعنی مطابق قوانین رفتار می‌کند. البته اگر از قوانین بر خلاف شریعت استفاده کرد حکمش حرام می‌شود. بنابراین به حکم اولی و فی حد نفسه تصرف در خلقت ممنوع نیست و موارد فراوانی است که تصرف در خلقت نه تنها مجاز است گاه واجب است.

وی اضافه کرد: پس بنابراین اولا ممکن است بگوییم آن چه در عملیات زیست فناورانه و مهندسی ژنتیک رخ می‌دهد، تصرف در خلقت منهی نیست یا لااقل بگوییم همه مواردی که به مثابه تصرف و تعدیل رخ می‌دهد، از نوع منهی آن نیست بلکه برخی از موارد از نوع مجاز و یا از قسم ممدوح و یا احیانا واجب است.

آیت‌الله رشاد بیان داشت: البته اگر بر خلاف اساس و غایت و روند طبیعت در فرآیند حیات دخالت کنیم و فنون و فرآیندهای زیست فناورانه را در آن اعمال کنیم، خلاف و ممنوع می‌شود. برای نمونه صفات طبیعه یک موجود را به صفات غیر طبیعه تبدیل کنیم. یا کاربرد خاصی که خلقت، طبیعت و خالق برای جزء و عنصری از عناصر یا اجزای وجودی موجودی داشته آن را به چیز دیگری تبدیل کنیم، می‌تواند منهی باشد.

وی ادامه داد: ولی اگر استخدام فنون و فرآیند‌های زیست فناورانه و مهندسی ژنتیک برای تکمیل صفات طبیعی باشد، اصلاح صفات باشد، علاج بیماری باشد و… علی القاعده به اقتضاء طبع قضیه و با تمسک به پاره‌ای مخصص‌های می‌تواند مجاز قلمداد شود.

استاد درس خارج خاطرنشان کرد: وجه دومی که می‌توان به آن تمسک کرد، آیه فطرت است. آیه ۳۰ سوره روم می‌فرماید «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفًا ۚ فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا ۚ لَا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ۚ ذَٰلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلَٰکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لَا یَعْلَمُونَ؛ پس تو مستقیم روی به جانب آیین پاک اسلام آور در حالی که از همه کیشها روی به خدا آری، و پیوسته از طریقه دین خدا که فطرت خلق را بر آن آفریده است پیروی کن که هیچ تغییری در خلقت خدا نباید داد، این است آیین استوار حق، و لیکن اکثر مردم (از حقیقت آن) آگاه نیستند.»

وی افزود: احیانا ممکن است براساس آیه گفته شود تبدیل و تصرف در خلق الهی مجاز نیست. ذیل این استدلال می‌تواند چند نکته را بیان کرد؛ ۱ – لسان آیه لسان نهی نیست بلکه لسان نفی است. یعنی قضیه اخبار از عدم تبدیل به صورت تکوینی است نه عدم جواز اقدام به تغییر. ۲ – لسان آیه انشاء نیست بلکه اخبار است و منظور این است که اصولا خلق الهی تغییر نمی‌کند و چون فطرت آدمی ثابت است، دین هم ثابت و جاودانه و جهان شمول است. به همین دلیل آیه ربطی به این بحث ندارد.

آیت‌الله رشاد اذعان کرد: وجه سوم، ممکن است به پاره‌ای از قواعد عامه شامله فقیهه بتوان تمسک کرد؛ قواعدی که جواز استخدام تکنولوژی حیوی و زیست فناوری را در برخی از زمینه‌های طب و صحت محدود می‌کند؛ همانند قاعده لاضرر، لاضرار و… . ممکن است فردی بگوید این قواعد دست ما را می‌بندد. پاسخ این است که منع در این موارد محدود به مکان خود است، بنابراین اصل دخالت در زیست فناوری و وارد کرد قواعد زیست فناورانه را در حوزه بهداشت و درمان منع نمی‌کند.