نگاهی به راهکارهای برون رفت از مشکلات پژوهش

در بررسی روابط مفهومی و کاربردی آموزش و پژوهش به نکاتی بر می‌خوریم که غفلت از هر یک، گاهی مانع از تحقق هدف دیگری می‌شود؛ هر چند این دو مقوله، همواره ارتباطی نزدیک و تنگاتنگ دارند ولی به هیچ وجه نسبت این همانی با هم ندارند، بلکه با هر تقدّم و تاخّری مکمل با یکدیگر دارند. آموزش مقدمه است و پژوهش مقدم برای سیر و سلوک علمی و کشف حقیقت. آموزش، پایه و اساس است برای فهم مسئله و پژوهش راهی است برای حل مسئله؛ آموزش برای آگاهی یافتن است و پژوهش، برای مشاهده و درک حقیقت است.

کالبد پژوهش در حوزه‌های علمیه و راه‌های درمان معضلات آن

در این مقال، سخن از جایگاه و اهمیت پژوهش در نظام آموزش‌های دینی و حوزوی است. اگر امروزه آموزش‌های ابتدایی و متوسطه را گامی برای آمادگی و خیز برداشتن به سوی ساخت شخصیت فردی و اجتماعی معقول و مطلوب می‌دانیم، بی تردید حوزه‌های علمیه که در قالب نظام آموزشی و تهذیبی، بهره‌مند از متون دینی و اعتقادی غنی است و از لحاظ رتبی و هم لحاظ انتظارات و توقعات، باید متفاوت‌تر از ساختارهای علمی دیگر جلوه نموده و شرایط را برای کسب کمالات عالیه انسانی فراهم آورد؛ یکی از عوامل موفقیت در حوزه علوم دینی، پرداختن به نحوه بینش‌ها و نگرش‌های نوین افراد در مواجهه با دین و هدایت این نگرش‌ها به سمت دین مداری است. نیل به این هدف و شناخت روش‌های صحیح اجرای آن، جز در سایه‌سار پژوهش‌ها و تحقیقات کاربردی، امکان پذیر نمی‌باشد.

بنابراین، با نگاهی راهبردی به مقوله پژوهش در یک کلمه باید گفت: زندگیِ انسان حوزوی نباید به کسب آگاهی و سازش با وضع موجود باشد، محدود گردد؛ بلکه ساختن و دوباره ساختن خویش و جامعه است که وظیفه عالی وی محسوب می‌گردد و باید کوشید تا جامعه را به اندیشه در مسائل جدی زندگی، اعم از فلسفه آفرینش، دریافت راه‌ها و روش‌های سلوک برتر این جهانی و آمادگی روحی و روانی برای سلوک آن جهانی و…، وادار نمود. مسأله مهم، همین اندیشه و تفکر است که در نهایت، همه را ناگریز از تحقیق و پژوهش خواهد نمود.

باید این واقعیت را قبول کرد که روح و کالبد پژوهش در حوزه‌های علمیه، با ضعف‌ها و آسیب‌های جدی روبروست و اگر بگوییم بدنه حوزه‌های علمیه ما هیچ اهمیتی به جریان پژوهش و تحقیق نمی‌دهند سخنی گزاف نباشد؛ پژوهش و تحقیق برای تحقق، نیاز به شرایطی دارد که اگر بسترهای لازم برای ایجاد و رشد آن مهیّا نگردد، نه طلاب به دنبال آن خواهند رفت و نه حاصل و ثمری از چند مقاله و پایان نامه مختصر به بار خواهد آمد و چه بسا تجمیع بی ثمر اطلاعات و آموزش‌ها، خود عامل افساد و انحراف شوند؛ لذا برای گریز از این مشکل باید به مسائل زیر توجه جدی شود:

1-مقام معظم رهبری در مناسبت‌های مختلف، درباره مقوله پژوهش فرموده‌اند:

«عنصر تحقیق و پژوهش در همه جا و بصورت یک اصل، باید در مجموعه فعالیت‌های حوزه، مورد توجه قرار بگیرد»؛

2-حوزه علمیه برای تحقق زمینه‌های تحقیق و ایجاد ابزار لازم، باید در زمینه آموزش، به عناصر ذیل توجه نماید:

الف- متون علمیِ پژوهش محور؛ متونی که طلبه را به بررسی منابع دیگر علمی سوق دهد؛

ب- اساتید خبره و پژوهشگر؛ استادی که خود دانش و فرهنگ تحقیق و تتبع ندارد و مراحل تحقیق و تجربه و جستجوی عملی را ندیده و ندارد، چگونه می‎تواند محقق پرور و متخلّق تربیت کند که به قول فلاسفه «فاقد شیء نمی‌تواند معطی شیء باشد»؛

ج- اختصاص بخشی از نمره دروس به انجام کارهای تحقیقاتی؛

3-کار تحقیق از آنجایی شروع می‌شود که آموزش، در مرحله‌ای قابل قبول و منطبق با نیاز فردی می‌باشد و تلاش‌های فرد، معطوف به این امر است که یافته‌ها و دانسته‌ها را به آستانه آگاهی عموم جامعه برساند و به‌ دنبال راهکاری برای تحقق آن و یافته‌های فردی در سطح اجتماعی است.

بدین لحاظ، علاوه بر ایجاد روحیه مطالعه و پژوهش، شایسته است روش‌های علمی، کاربردی و صحیح پژوهش در سطح اجتماع مورد توجه قرار گیرد نه اینکه ساعت‌ها پژوهش و مطالعه فقط جنبه نظری داشته و پس از پیمودن مسیر جشنواره‌ها مسیر عزلت در پیش گیرد.

4-ایجاد هدف و انگیزه لازم و کافی در طلاب می‌تواند عنصر مهمی در تبدیل حوزه، از یک مجموعه صرفاً نظری به یک مجموعه کارآمد، به روز و فعال دینی در عرصه اجتماعی باشد؛

5-محقق باید با مسائل جدی و واقعی جامعه درگیر شود و بر حل مشکلات آن، متمحض گردد.

سيد ابراهيم هاشمي